|
Zatrudnienie więźniów KL Auschwitz. Organizacja pracy i metody eksploatacji siły oboczej. Oświęcim 1981, ss. 484. Recenzja Danuta Kisielewicz, (W): Jeńcy wojenni w niewoli Wehrmachtu, Łambinowicki Rocznik Muzealny, Opole 1983, s. 86-89.
"Na temat
hitlerowskiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu ukazało się już wiele
publikacji naukowych, literatury wspomnieniowej, informatorów i wiele
innych materiałów1. Mimo szerokiego wachlarza zagadnień podejmowanych przez badaczy, sprawa zatrudnienia więźniów obozu oświęcimskiego nie znalazła do tej pory dostatecznego naświetlenia.
W dotychczasowych publikacjach koncentrowano się głównie na
zagadnieniach eksterminacji więźniów. Drugim tematem badawczym stały
się sprawy ścigania i karania zbrodniarzy hitlerowskich. Jeśli już
omawiano sprawę zatrudnienia to tylko pod kątem realizacji, przez
władze obozowe zasady polityki Vernichtung durch Arbeit -
wyniszczania przez pracę. Mniej zwracano uwagę na ekonomiczną stronę
zagadnienia, chociażby sprawę udziału niemieckich przedsiębiorstw w
eksploatacji siły roboczej, zysku przedsiębiorstw korzystających z
pracy więźniów czy też rabunku ich mienia. Temu właśnie problemowi poświęcona została obszerna praca Franciszka Pipera zatytułowana Zatrudnienie więźniów KL Auschwitz, wydana przez Państwowe Muzeum w Oświęcimiu w 1981 r. Praca została oparta na bogatym materiale źródłowym. Z ocalałych dokumentów poobozowych - największą rolę odgrywają akta znajdujące się w archiwum Państwowego Muzeum w Oświęcimiu. Są to: rachunki za pracę więźniów sporządzane przez obozowe biuro zatrudnienia, rozkazy komendantury obozu, akta Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego (SS - Wirtschafts - Verwaltungshauptamt) SS w sprawie zatrudnienia, przeniesienia i wymiany jeńców i więźniów między obozami. Spośród wielu innych źródeł wykorzystane zostały również akta Centralnego Zarządu Budowlanego Formacji Wojskowych SS i Policji (Zentralbauleitung der Waffen SS und Polizei) w Oświęcimiu, kierującego rozbudową obozu oraz przedsiębiorstw zatrudniających więźniów. Materiałem dowodowym są także wykorzystane w pracy akta z procesów członków załogi obozu, materiały procesu funkcjonariuszy SS oraz wspomnienia Rudolfa Hössa - komendanta obozu oświęcimskiego. Wykorzystano także w publikacji wspomnienia i relacje byłych więźniów, -spisane na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Stanowią one (zwłaszcza wcześniejsze) cenne źródło, służące poznaniu wielu przejawów życia obozowego. Dają przede wszystkim wyczerpujący obraz pracy więźniów w Oświęcimiu. Omawiana praca składa się z sześciu rozdziałów. Rozdział pierwszy przedstawia uwarunkowania przyczynowe zmiany funkcji pracy więźniów na przestrzeni kilku lat wojny. W tym kontekście mocno zaakcentowany został problem przyczyn i następstw krótkotrwałej wyniszczającej eksploatacji więźniarskiej siły roboczej. W rozdziale II ukazano krótką historię obozu uwzględniając takie problemy jak: transport więźniów, ich liczebność, eksterminacja, śmiertelność na przestrzeni lat 1940—1945. Autor nie poczynił wnikliwych badań w tej materii. Operuje w dalszym ciągu szacunkowymi danymi przytaczając je za ustaleniami innych historyków. Podaje np., że w ciągu pięciu lat istnienia obozu oświęcimskiego zginęło tam w wyniku selekcji oraz warunków życia od 2,8 do 4 mln. ludzi. Ponieważ nie jest to jednak główny wątek badawczy pracy, autor nie był zmuszony do uściślenia powyższych danych statystycznych. W rozdziale III monografii przedstawił autor strukturę i organizację zatrudnienia więźniów. Stosunkowo dużo miejsca poświęcił wewnętrznym komandom obozowym, wchodzącym w zakres obsługi obozu. Jest to zrozumiałe, gdyż zarówno w dokumentacji kancelarii obozu jak i zespole zeznań i relacji znalazł autor do powyższego zagadnienia najwięcej materiałów. Dowiadujemy się tu również o roli i miejscu w hierarchii obozowej jeńców wojennych. Dwa następne rozdziały (IV i V) poświęcone zostały metodom eksploatacji więźniarskiej siły roboczej w przedsiębiorstwach państwowych i prywatnych zatrudniających więźniów z KL Auschwitz. Problem ten implikuje dokonanie bilansu efektywności ekonomicznej, jak również bilansu strat biologicznych będących następstwem zatrudnienia w przedsiębiorstwach. W tej materii autor dokonał pewnych podziałów, odrębnie bowiem omawia bilans strat więźniów zatrudnionych przy budowie obozu, osobno problem zatrudnienia w komandach obozowych, będących swego rodzaju obozowymi warsztatami rzemieślniczymi, osobno wreszcie zatrudnienie więźniów w przemyśle hutniczym, górnictwie, energetyce. Zatrudnienie więźniów w przedsiębiorstwach zilustrował autor tabelarycznie. Tabele sporządził na podstawie miesięcznych zestawień zatrudnienia więźniów w Oświęcimiu. Wziął pod uwagę najwyższe dane w roku, wyszczególniając przy tym poszczególne kopalnie i zakłady. Szkoda, że są to często szacunki, oparte częściowo na dokumentach, a częściowo na relacjach i zeznaniach. Jest to zapewne skutek częściowego tylko przetrwania dokumentacji sporządzonej przez administrację obozową i przedsiębiorstwa. Niektóre ze źródeł stały się w ogóle niedostępne dla autora, o czym poinformował czytelników. Mimo to analiza tabel daje -dość jasny obraz stanu zatrudnienia więźniów w podobozach. Dla pełniejszego zilustrowania problemu sporządzono plan całego rejonu administracyjnego obozu z wyszczególnieniem podobozów. Autor wskazuje przyczyny mniejszego zatrudnienia więźniów w przedsiębiorstwach państwowych niż w obozie macierzystym. Udowadnia, że funkcje dla jakich powołane były obozy koncentracyjne (m.in. obóz w Oświęcimiu) stanowiły zwłaszcza w pierwszym okresie wojny przeszkodę w zatrudnieniu więźniów na zewnątrz. Zmianę stosunku SS jako instancji nadrzędnej nad obozami koncentracyjnymi do istoty zatrudnienia w latach 1940—1945 doskonale ilustruje statystyka przytoczona przez autora. Wynika z niej m.in., że w okresie, 1940-1942/43 liczba zatrudnionych wewnątrz obozu przewyższała w znacznym stopniu liczbę więźniów zatrudnionych na zewnątrz. Taka struktura zatrudnienia gwarantowała realizację celów eksterminacyjnych obozu. Podaje autor również przyczyny stopniowego przechodzenia SS z funkcji głównego eksploatatora więźniarskiej siły roboczej do roli odnajemcy tej siły na rzecz przedsiębiorstw. W Oświęcimiu znalazło to wyraz w powstawaniu i rozwoju podobozów organizowanych przez przedsiębiorstwa ubiegające się o siłę roboczą. W pracy znajdują się obszerne informacje dotyczące działalności 28 podobozów KL Auschwitz. Ciekawym elementem pracy jest również ukazanie przyczyn stopniowego eliminowania z przedsiębiorstw przemysłowych zatrudnionych w nich jeńców wojennych i zastępowania ich więźniami obozu koncentracyjnego. Zagadnienie wydajności i opłacalności pracy więźniów omówił F. Piper w VI rozdziale opracowania. Daje w nim m.in. odpowiedź na pytanie, jaką rolę odgrywały bodźce zachęty do pracy, poza środkami dyscyplinarnymi stosowanymi w obozie. Przedstawił również zyski, jakie czerpały z pracy więźniów SS oraz skarb państwa. Szkoda, że autor nie wykorzystał również niektórych z dostępnych opracowań dotyczących problematyki okupacji hitlerowskiej w Polsce lub problemu zatrudnienia więźniów w obozach koncentracyjnych. Nie sięgnął na przykład do książki Czesława Łuczaka, Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec, wydanej w 1979 r. w Poznaniu. Brak również w wykazie literatury publikacji Franciszka Ryszki, Noc i mgła, (Wrocław 1966). Nie wykorzystał również zbioru wydanego przez GKBZH w Polsce, Piśmiennictwo polskie za lata 1944-1968. Brak także śladu korzystania przez autora z periodyku — "Najnowsze Dzieje Polski". (późniejsze "Dzieje Najnowsze"). Pomocy w doborze literatury przedmiotu mógłby być również wydawany w Stuttgarcie kwartalnik — "Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte" — zawierający m.in. artykuły dotyczące tematyki obozowej. Pominiecie tych pozycji nie pomniejsza jednak wartości opracowania, gdyż jak już wyżej zostało podkreślone, opiera się ono przede wszystkim na materiale źródłowym. Duża wymowę posiadają zamieszczone w pracy obrazy i rysunki byłych więźniów przy pracy. Materiałem ilustracyjnym są także fotokopie dziennych raportów pracy obozu Auschwitz, miesięcznych zestawień zatrudnienia w obozie, rachunków za pracę więźniów. Wartość książki zwiększają liczne załączniki ' obrazujące graficznie organizację pracy w obozie, strukturę Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS oraz wykaz podobozów Oświęcimia. Wzbogacają ją również indeks osobowy, geograficzny, rzeczowy oraz spis tabel. Posiada ona także streszczenia obcojęzyczne. Naszym zdaniem powinna zostać przetłumaczona w całości na języki obce. Zaletą opracowania jest jasna i przejrzysta kompozycja oraz przystępny styl uporządkowanego chronologiczne wykładu. Nie powinna również budzić większych zastrzeżeń szata graficzna książki. Zdarzają się w niej nieliczne przypadki błędów drukarskich (np. na stronie 192 czy 200). W sumie praca Franciszka Pipera, będąca jego dysertacją doktorską, dzięki swym oczywistym walorom poznawczym powinna zainteresować historyków zajmujących się okresem okupacji hitlerowskiej w Polsce, a w szczególności problematyką obozów koncentracyjnych. Znajdą w niej wiele ważnych dokumentów dotyczących eksploatacji siły roboczej i eksterminacji więźniów. Dzięki swej przystępnej formie książka może trafić także do szerszego kręgu czytelników interesujących się tematyką obozową. ===================== 1W. T. Łukowski. Bibliografia obozu koncentracyjnego Oświęcim-Brzezinka, Warszawa 1968. |